چکيده
اغوزها از زمان ورود سلجوقیان به ایران عنصری پایدار در ترکیب جمعیتی جامعه خراسان شدند. و از نیمه دوم حکومت سنجر بر شمار قبایل غز به واسطه فشار ناشی ازجابجایی اقوام در دشت قبچاق و قدرت رو به رشد قراختاییان افزوده شد. از این رو برقراری نظارت بر اغوزها وتسلط بر آنان یکی از مهمترین مسائلی بود که سنجر با آن درگیر بود.
دستگاه اداری سلجوقیان و سنجر همواره می کوشید تا با گرفتن مالیات از احشام و یا چادرهای منفرد بر صحراگردانی که در درون امپراتوری به سر می بردند نظارت کرده وآنها را مطیع و فرمانبردار نگه دارد. با این وجود اغوزها در سال 548 ه.ق شورش نمودند و موجب سقوط حکومت سنجر شدند. شورش اغوزها به اسارت و حبس سلطان سنجر، استیلای صحراگردان بر شهرهای عمده خراسان و زوال قدرت سلجوقیان در شمال شرقی ایران انجامید.
محور پژوهش حاضر بررسی مناسبات و روابط قبایل ترک با حکومت سلجوقیان و به ویژه سلطان سنجر است که در نهایت به نبرد سنجر با غزان انجامید. این واقعه یکی از مهم ترین رویدادهای مربوط به حضور قبایل ترک در دوره سلجوقیان است که در اینجا به طور کامل به آن پرداخته می شود. مسأله اصلي پزوهش عبارت از اين است كه چرا با وجودي كه سلجوقيان خود از قبايل غز بودند و با اتکا بر آنان به قدرت رسيدند و در دوره طولاني حكومت سلاجقه بزرگ قبایل غز با ساختار سياسي- اجتماعي سلجوقيان همكاري داشتند، بين تركان غز و حكومت مركزي مشكلات و بحران تازه بروز كرد و موجب بحران بين تركان غز و حكومت مركزي شد و این بحران از نظر سیاسی و اجتماعی چه پیامدهایی در خراسان بوجود آورد.
براي بررسي اين مسأله سؤالات پژوهش به صورت زير مطرح مي شود:
1- وضعيت قبايل غز در دوره سلجوقيان و روابط آنها با سلجوقيان بزرگ چگونه بود؟
2- علل بروز و استمرار ستيز بين تركان غز و حكومت سنجر در خراسان چه بود؟
3- عملكرد غزان در دوره بروز بحران معطوف به چه اهداف و عواملي بود؟
4- نتايج سياسي- اجتماعي ناشي از تسلط غزان بر خراسان و بحران به وجود آمده چه بود؟
براي سؤالات پژوهش، فرضياتي در نظر گرفته شده كه عبارتند از:
1- شمار اندکی از قبايل ترك كوچ رو در دوره سلجوقيان در ساختار اجتماعي ايران ادغام مي شدند، در حالی که به دليل ورود مستمر آنان به ايران شمار کثیری از آنان پيوسته در شرايط ناسازگاري و عدم انطباق با ساختاري متمركز اجتماعي ایران قرار داشتند.
2- در دوره حکومت سنجر ورود قبايل ترك به قلمرو سلجوقيان مشكلات دائمي اداره آنان توسط حكومت سنجر را آشكار ساخته و مسائل ادغام آنان در ساختارهاي اجتماعي موجب بروز مشكلات مي شود از سوي ديگر غزها يكی از منابع تامين درآمد حكومت سنجر محسوب مي شدند كه افزايش پرداخت مالي به نارضايتي و عدم تحمل آنان انجاميد.
3- بحران پس از شكست سنجر در خراسان بنا به فقدان رهبري واحد در نزد غزان، مبدل به بحراني فراگير در خراسان گرديد زیرا تركان غز بنا به تمايلات زندگي صحراگردي خود رفتارهاي در جهت تخريب ساختار سياسي اجتماعي خراسان در پبش گرفتند.
4- از نظر سياسي حذف حكومت سنجر با جايگزيني ساختار سياسي کارآمدی توسط غزان همراه نبود، از نظر اجتماعي نیز بيشتر شهرهای خراسان ويران شد و مردم زيادي به قتل رسيدند، که در نتیجه آن تسلط مناسبات کوچ روي بر روابط و مناسبات يكجانشيني شدت گرفت.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
کليات 1-25
مقدمه 1
طرح موضوع 4
طرح مسئله 5
طرح مفروضات 5
روش تحقيق 6
ضرورت انجام تحقيق 7
قلمرو تحقيق 7
کلمات کليدی و مفاهيم 8
نقد و بررسی منابع 10
بخش اول: ترکان غزتا دوره سلجوقی 26-71
1- اوضاع جغرافيايی آسيای مرکزی و ساکنان آن 26
1-1- جغرافيای آسيای مرکزی 26
2-1-ساکنين آسيای مرکزی 28
2 -اصل و منشا اوليه ترکان غز 31
1-2-منشا نام غز 31
2-2-نژاد غزان 32
3-2-مساکن غزان 33
4-2-مهاجرت غزان 36
3-ويژگی های سياسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی غزان 40
1-3-اوضاع سياسی غزان 40
2-3-اعتقادات دينی غزان 41
3-3-آداب و رسوم غزان 44
4-3-زندگی اقتصادی 40
4-گذشته تاريخی غزان 46
1-4- غزان در دوره گوک ترکها 46
2-4- غزان در دوره اويغورها 52
3-4- ترکان غز و جهان اسلام 54
4-4- غزها در دوره سامانيان 56
5-4- غزها در دوره غزنويان 59
1-5-4-سلطان محمود غزنوی 61
2-5-4-سلطان مسعود غزنوی 67
بخش دوم: وضعيت ترکان غز در دوره سلجوقيان 72-112
1- نقش غزان در تشکيل دولت سلجوقيان 72
2-روابط غزان با سلاطين بزرگ سلجوقی 87
1 -2- اوضاع سياسی حکومت سلاجقه بزرگ 87
2-2- سلاجقه بزرگ و غزان 94
بخش سوم: وضعيت ترکان غز در دوره سلطان سنجر 113-153
1- اوضاع سياسی حکومت سنجر 113
2-روابط غزان با سنجر 119
3-درگيری غزان با سنجر 129
بخش چهارم: اوضاع خراسان پس از اسارت سنجر 152-175
1-غزها در خراسان 152
1-1-سلطان سليمان سلجوقی 156
2-1-سلطان محمود 162
3-1-فرار سنجر از اسارت و مرگ او 167
4-1-خراسان پس از مرگ سنجر 171
بخش پنجم: نتايج و پيامدهای حمله غزان 176
1-نتايج سياسی 176
1-1-تشکيل حکومت خوارزمشاهيان 176
2-1-زوال حکومت سلجوقيان در خراسان 177
3-1-بروز هرج و مرج در خراسان 180
2-نتايج اجتماعی 182
1-2-قتل و غارت مردم 182
2-2-از بين رفتن امنيت 184
3-نتايج اقتصادی 187
4-نتايج فرهنگی 189
1-4-کشته شدن علما و بزرگان 189
2-4-ويرانی مراکز و اماکن فرهنگی 197
نتيجه گيری 198
منابع و ماخذ 202
اغوزها از زمان ورود سلجوقیان به ایران عنصری پایدار در ترکیب جمعیتی جامعه خراسان شدند. و از نیمه دوم حکومت سنجر بر شمار قبایل غز به واسطه فشار ناشی ازجابجایی اقوام در دشت قبچاق و قدرت رو به رشد قراختاییان افزوده شد. از این رو برقراری نظارت بر اغوزها وتسلط بر آنان یکی از مهمترین مسائلی بود که سنجر با آن درگیر بود.
دستگاه اداری سلجوقیان و سنجر همواره می کوشید تا با گرفتن مالیات از احشام و یا چادرهای منفرد بر صحراگردانی که در درون امپراتوری به سر می بردند نظارت کرده وآنها را مطیع و فرمانبردار نگه دارد. با این وجود اغوزها در سال 548 ه.ق شورش نمودند و موجب سقوط حکومت سنجر شدند. شورش اغوزها به اسارت و حبس سلطان سنجر، استیلای صحراگردان بر شهرهای عمده خراسان و زوال قدرت سلجوقیان در شمال شرقی ایران انجامید.
محور پژوهش حاضر بررسی مناسبات و روابط قبایل ترک با حکومت سلجوقیان و به ویژه سلطان سنجر است که در نهایت به نبرد سنجر با غزان انجامید. این واقعه یکی از مهم ترین رویدادهای مربوط به حضور قبایل ترک در دوره سلجوقیان است که در اینجا به طور کامل به آن پرداخته می شود. مسأله اصلي پزوهش عبارت از اين است كه چرا با وجودي كه سلجوقيان خود از قبايل غز بودند و با اتکا بر آنان به قدرت رسيدند و در دوره طولاني حكومت سلاجقه بزرگ قبایل غز با ساختار سياسي- اجتماعي سلجوقيان همكاري داشتند، بين تركان غز و حكومت مركزي مشكلات و بحران تازه بروز كرد و موجب بحران بين تركان غز و حكومت مركزي شد و این بحران از نظر سیاسی و اجتماعی چه پیامدهایی در خراسان بوجود آورد.
براي بررسي اين مسأله سؤالات پژوهش به صورت زير مطرح مي شود:
1- وضعيت قبايل غز در دوره سلجوقيان و روابط آنها با سلجوقيان بزرگ چگونه بود؟
2- علل بروز و استمرار ستيز بين تركان غز و حكومت سنجر در خراسان چه بود؟
3- عملكرد غزان در دوره بروز بحران معطوف به چه اهداف و عواملي بود؟
4- نتايج سياسي- اجتماعي ناشي از تسلط غزان بر خراسان و بحران به وجود آمده چه بود؟
براي سؤالات پژوهش، فرضياتي در نظر گرفته شده كه عبارتند از:
1- شمار اندکی از قبايل ترك كوچ رو در دوره سلجوقيان در ساختار اجتماعي ايران ادغام مي شدند، در حالی که به دليل ورود مستمر آنان به ايران شمار کثیری از آنان پيوسته در شرايط ناسازگاري و عدم انطباق با ساختاري متمركز اجتماعي ایران قرار داشتند.
2- در دوره حکومت سنجر ورود قبايل ترك به قلمرو سلجوقيان مشكلات دائمي اداره آنان توسط حكومت سنجر را آشكار ساخته و مسائل ادغام آنان در ساختارهاي اجتماعي موجب بروز مشكلات مي شود از سوي ديگر غزها يكی از منابع تامين درآمد حكومت سنجر محسوب مي شدند كه افزايش پرداخت مالي به نارضايتي و عدم تحمل آنان انجاميد.
3- بحران پس از شكست سنجر در خراسان بنا به فقدان رهبري واحد در نزد غزان، مبدل به بحراني فراگير در خراسان گرديد زیرا تركان غز بنا به تمايلات زندگي صحراگردي خود رفتارهاي در جهت تخريب ساختار سياسي اجتماعي خراسان در پبش گرفتند.
4- از نظر سياسي حذف حكومت سنجر با جايگزيني ساختار سياسي کارآمدی توسط غزان همراه نبود، از نظر اجتماعي نیز بيشتر شهرهای خراسان ويران شد و مردم زيادي به قتل رسيدند، که در نتیجه آن تسلط مناسبات کوچ روي بر روابط و مناسبات يكجانشيني شدت گرفت.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
کليات 1-25
مقدمه 1
طرح موضوع 4
طرح مسئله 5
طرح مفروضات 5
روش تحقيق 6
ضرورت انجام تحقيق 7
قلمرو تحقيق 7
کلمات کليدی و مفاهيم 8
نقد و بررسی منابع 10
بخش اول: ترکان غزتا دوره سلجوقی 26-71
1- اوضاع جغرافيايی آسيای مرکزی و ساکنان آن 26
1-1- جغرافيای آسيای مرکزی 26
2-1-ساکنين آسيای مرکزی 28
2 -اصل و منشا اوليه ترکان غز 31
1-2-منشا نام غز 31
2-2-نژاد غزان 32
3-2-مساکن غزان 33
4-2-مهاجرت غزان 36
3-ويژگی های سياسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی غزان 40
1-3-اوضاع سياسی غزان 40
2-3-اعتقادات دينی غزان 41
3-3-آداب و رسوم غزان 44
4-3-زندگی اقتصادی 40
4-گذشته تاريخی غزان 46
1-4- غزان در دوره گوک ترکها 46
2-4- غزان در دوره اويغورها 52
3-4- ترکان غز و جهان اسلام 54
4-4- غزها در دوره سامانيان 56
5-4- غزها در دوره غزنويان 59
1-5-4-سلطان محمود غزنوی 61
2-5-4-سلطان مسعود غزنوی 67
بخش دوم: وضعيت ترکان غز در دوره سلجوقيان 72-112
1- نقش غزان در تشکيل دولت سلجوقيان 72
2-روابط غزان با سلاطين بزرگ سلجوقی 87
1 -2- اوضاع سياسی حکومت سلاجقه بزرگ 87
2-2- سلاجقه بزرگ و غزان 94
بخش سوم: وضعيت ترکان غز در دوره سلطان سنجر 113-153
1- اوضاع سياسی حکومت سنجر 113
2-روابط غزان با سنجر 119
3-درگيری غزان با سنجر 129
بخش چهارم: اوضاع خراسان پس از اسارت سنجر 152-175
1-غزها در خراسان 152
1-1-سلطان سليمان سلجوقی 156
2-1-سلطان محمود 162
3-1-فرار سنجر از اسارت و مرگ او 167
4-1-خراسان پس از مرگ سنجر 171
بخش پنجم: نتايج و پيامدهای حمله غزان 176
1-نتايج سياسی 176
1-1-تشکيل حکومت خوارزمشاهيان 176
2-1-زوال حکومت سلجوقيان در خراسان 177
3-1-بروز هرج و مرج در خراسان 180
2-نتايج اجتماعی 182
1-2-قتل و غارت مردم 182
2-2-از بين رفتن امنيت 184
3-نتايج اقتصادی 187
4-نتايج فرهنگی 189
1-4-کشته شدن علما و بزرگان 189
2-4-ويرانی مراکز و اماکن فرهنگی 197
نتيجه گيری 198
منابع و ماخذ 202
